Historia Łodzi jest ściśle spleciona z historią kultury żydowskiej w Polsce. Przez długi czas znaczną część mieszkańców miasta stanowiła społeczność żydowska, która rozwijała tu swoją kulturę, budowała swoje synagogi, mieszkała i aktywnie pracowała w mieście – podaje lodz-future.eu.
Nowy Cmentarz Żydowski, największa nekropolia społeczności w całej Polsce, jest cenny z punktu widzenia badania społeczności żydowskiej w Łodzi.
O tym jak powstał łódzki cmentarz żydowski, jak działa i innych ciekawostkach dotyczących nekropolii przeczytasz w poniższym artykule.
Uwarunkowania powstania nekropolii, czyli jak to się wszystko zaczęło
Jak już wspomnieliśmy wyżej, społeczność żydowska w Łodzi jest dość liczna, dlatego też zawsze istniało duże zapotrzebowanie na specjalne cmentarze przystosowane do pochówków żydowskich. Kultura żydowska ma wielowiekowe tradycje, dlatego dla przedstawicieli tej społeczności istniała pilna potrzeba wydzielenia osobnego miejsca na pochówek, które spełniałoby wszystkie zasady i tradycje ustalone w społeczności.
Pierwszy łódzki cmentarz żydowski powstał na początku XVIII wieku, był to tzw. “stary” cmentarz żydowski, który został założony przy ulicy Weselnej na Bałutach. Oczywiście wcześniej w mieście działała Gmina Żydowska, ale wcześniej ciała zmarłych musiały być chowane na sąsiednich cmentarzach żydowskich w Strykowie i Lutomiersku.
Oficjalną datą otwarcia starego cmentarza żydowskiego w Łodzi jest rok 1811. Nekropolia była jednak dość mała i zajmowała powierzchnię zaledwie 0,06 ha. Było jasne, że tak mała działka pochówkowa nie zaspokaja potrzeb miasta, a już w latach 1890 zabrakło miejsca na nowe mogiły. Dało to władzom Łodzi impuls do zastanowienia się nad przeznaczeniem kolejnej działki na pochówki społeczności żydowskiej.
Nawiasem mówiąc, Stary Cmentarz Żydowski w Łodzi liczy ponad 13 tysięcy grobów.
Nowy Cmentarz Żydowski w pierwszych latach funkcjonowania i podczas I wojny światowej
Jak wspomniano wyżej, na Starym Cmentarzu Żydowskim szybko zaczynało brakować miejsca, a pod koniec XIX wieku nie było już miejsc na nowe pochówki. Zadbać o to postanowił Izrael Poznański, wybitny łódzki fabrykant żydowskiego pochodzenia. Od innego fabrykanta, Juliusza Heinzla, przedsiębiorca kupił dużą działkę o powierzchni 10 hektarów.
W sierpniu 1892 roku władze lokalne wydały zgodę na założenie nowego cmentarza żydowskiego w Łodzi, którą kilka tygodni później zatwierdził Generał-Gubernator miasta. Na tak szybkie decyzje i zatwierdzenie planów wpływ miał również fakt, że w Polsce szalała wówczas epidemia cholery, która pochłonęła setki tysięcy ludzkich żyć. Nawiasem mówiąc, pierwsze pochówki na terenie tej nekropolii należały do osób zmarłych na cholerę (według niektórych źródeł około 700 grobów).
Tak powstał Nowy Cmentarz Żydowski, znacznie większy i bardziej malowniczy niż Stara Nekropolia. Kilka lat po jego otwarciu otwarto tu największy w całej Polsce dom pogrzebowy (część tradycji żydowskiej), którego projekt architektoniczny wykonał znany projektant Adolf Zeligson.
Nowy Cmentarz Żydowski w latach późniejszych
W czasie I wojny światowej Nowy Cmentarz Żydowski, podobnie jak Stara Nekropolia, uległ dużym zniszczeniom. W tym czasie zniszczono wiele nagrobków i rzeźb. Dopiero później, po zakończeniu wojny, przystąpiono do renowacji zabytków, głównie przez przedstawicieli łódzkiej społeczności żydowskiej. W szczególności inicjatorami odbudowy nekropolii byli łódzcy fabrykanci pochodzenia żydowskiego.
Jeszcze większym wyzwaniem dla nekropolii był okres II wojny światowej, kiedy to społeczność żydowska doznała największych ucisków, cierpień i prześladowań. W czasie wojny cały teren Nowego Cmentarza Żydowskiego wchodził w skład łódzkiego getta.
Naturalnym jest, że na terenie Nowego Cmentarza Żydowskiego wojska hitlerowskie pochowały swoje ofiary, które bezlitośnie wymordowały w czasie wojny. W tym czasie w południowej części nekropolii pochowano ponad 43 tys. mieszkańców getta, którzy zginęli lub zostali zamordowani przez Niemców. Później teren ten stał się znany jako “pole gettowe”. Oprócz „pola gettowego”, zamordowanych Żydów grzebano między alejami i w innych dzielnicach. To tragiczna strona historii zarówno dla miasta Łodzi, jak i całej społeczności żydowskiej w Polsce.
Historia nekropolii w latach powojennych
W 1956 roku, po zakończeniu II wojny światowej i pierwszych śledztwach w sprawie zbrodni niemieckich nazistów w Łodzi, na terenie nekropolii pojawił się znak pamięci. Jest to pomnik poświęcony zmarłym Żydom z łódzkiego obozu zagłady. Pomnik został zaprojektowany w formie obelisku, złamanego dębu i świecznika.
W 1980 roku Nowy Cmentarz Żydowski został wpisany do rejestru zabytków. Kilka lat później, zdając sobie sprawę z potrzeby opieki nad cmentarzem i zachowania cennego dziedzictwa, powołano specjalny Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim.
Jednak najbardziej o stan cmentarza zaczęto dbać po 1990 roku. W tych latach uporządkowano “pole gettowe”, odrestaurowano część zabytkowego poznańskiego grobowca, a także przeprowadzono gruntowny remont domu przedpogrzebowego, który z biegiem czasu i trudnych stron historii doznał znacznych zniszczeń.
Dziś teren Nowego Cmentarza Żydowskiego w Łodzi obejmuje obszar ponad 40 hektarów. Jest to teren biologicznie czynny, na którym rośnie ponad 8000 drzew, z czego lwią część stanowią plantacje starodrzewu. Na terenie nekropolii żyją również przedstawiciele królestwa zwierząt, głównie małe ssaki i liczne gatunki ptaków.
Specyfika cmentarza
Nowy cmentarz Żydowski w Łodzi, podobnie jak wszystkie inne cmentarze tej kultury, tradycyjnie składa się z dwóch części. Pierwsza część to część przedpogrzebowa, w której odbywają się ważne procesy rytualne ceremonii pogrzebowej. Tutaj, zgodnie z tradycją kultury żydowskiej, ciało zmarłego jest obmywane wodą, a następnie zawijane w biały całun, co jest kolejną obowiązkową procedurą pochówku w kulturze żydowskiej.
Zgodnie z zasadami, w strefie przedpogrzebowej osobno przygotowuje się mężczyzn, a osobno kobiety. Tradycyjnie ciała mężczyzn przygotowywane są ściśle po prawej stronie domu przedpogrzebowego, natomiast ciała kobiet po lewej stronie tego samego domu.
Dopiero po tym starannym przygotowaniu, przed umieszczeniem ich w miejscu spoczynku, ciało przenosi się do drugiej części cmentarza, zwanej “wiecznym domem”. Ciało jest wnoszone przez wewnętrzną bramę cmentarza i w żadnym przypadku nie mówi się o śmierci.
Nekropolia zawiera w większości typowe żydowskie nagrobki, ale kwatery przy głównej alei składają się z grobowców rodzinnych. Można tu zobaczyć groby wielu wybitnych postaci Łodzi, głównie wpływowych fabrykantów, artystów, rabinów i polityków.
Mimo że od tragicznych wydarzeń wojennych minęło już wiele dziesięcioleci, Nowy Cmentarz Żydowski w Łodzi wciąż kryje wiele tajemnic. Do tej pory nie ustalono miejsc pochówku Romów i Sinti, których (ponad 600 osób) Niemcy przywieźli do łódzkiego getta z terenu “Burgenlandu”. Ludzie ci umierali z powodu nieznośnych warunków życia w obozie śmierci, a ci, którzy przeżyli, byli bezlitośnie mordowani i grzebani w obrębie żydowskiej nekropolii.
